राप्ती पोष्ट टिम
दाङ, असार । शनिबार नेपाल लगायत विश्वभर ‘विश्व रक्तदाता दिवस’ मनाइएको छ । रक्तदान भनेको मानव शरीरबाट स्वेच्छ्या अनुसार एक निश्चित मात्रामा रक्त निकालेर आवश्यकता भएका बिरामीहरूलाई प्रदान गर्नु हो । यो कार्यले बिरामीको जीवन रक्षा गर्न सकिन्छ । यहि भएर रक्तदानलाई जीवन दान भनिएको होला ।
यस बर्ष अर्थात सन् २०२५ का लागि विश्व रक्तदाता दिवसमा ‘रगत दिउँ, आशा दिउँ, आपसमा जीवन बचाउँ ।’ भन्ने नारा तय गरिएको थियो । कुनै व्यक्तिलाई रगत दिनु भनेको आशा दिने हो । यो आशा मानिसले मानिसलाई दिन सक्छ । मानिसले नै मानिसका लागि रगत दिन सक्छ । मानिसले अनेकन आविश्कार गरेको भएपनि आवश्यक पर्दा रगतको विकल्पमा कुनै अरु पदार्थ दिन सकेको छैन । रगतको विकल्प पनि दिन सकेको छैन । मानिसका लागि चाहिने भनेको मानिसको रगत नै हो ।
मानव रगत समूह पत्ता लगाउने वैज्ञानिक कार्ल ल्याण्डस्टिनरको जन्मदिन १४ जुनको अवसर पारेर हरेक वर्ष १४ जुन मा रक्तदाता दिवस मनाइन्छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको आह्वानमा सन् २००४ देखि यो दिवस मनाउन सुरु गरिएको इतिहास छ । यस दिवसलाई ‘रक्तदान दिवस’ भनेर पनि मनाउने गरिन्छ । रक्तदाता दिवसका अवसरमा रक्तदान कार्यक्रम सहित रक्तदानको महत्वबारे जानकारी दिने खालका ¥याली, कोणसभा, प्रभात फेरी लगायत चेतनामूलक कार्यक्रमहरू आयोजना गरिंदै आएको छ ।
रगतको महत्व बुझाउँदै आवश्यकताबारे जनचेतना फैलाउन र मानव जीवन बचाउने रक्तदाताहरूको योगदानप्रति कृतज्ञता स्वरूप एक नायक अभियानका रूपमा यो दिवस मनाउने गरिन्छ । रक्तदानको आवश्यकताबारे जागरूकता बढाउन यो दिवस मनाइन्छ । यस दिवसले नयाँ रक्तदाताका रूपमा युवाहरूलाई उत्प्रेरित गर्न एवं नियमित रक्तदाताहरूलाई सम्मान गर्न स्वयंसेवी भावना बढाउँदछ । रगतको आवश्यकतालाई परिपूर्ति गर्ने रक्तदाताहरुको कदर स्वरूप नेपालमा पनि विसं २०७० जेठ ३० र ३१ गते प्रथम रक्तदाता सम्मेलन समेत आयोजना गरिएको थियो ।
मानव रक्तसमुह आठ प्रकारका हुन्छन् र आफ्ना रगत समूह अनुसारका मेल खाने समूहहरूका रगत उनीहरूमा चढाइन्छ । यसरी रगत दिन या चढाउन अगावै दाताहरूको रगतमा कुनै सङ्क्रमण छ या छैन भनेर जाँच गरिन्छ । यसरी दाताहरूलाई उनीहरूको मेडिकल इतिहास र स्वास्थ्यका बारेमा जानकारी लिइन्छ । सामान्यतया एक पटक रक्तदान गरेर अर्को पटक रक्तदान गर्नुका बिचमा तीन महिनाको फरक राख्ने चलन छ । रक्तदानको कुरा गरिरहँदा आखिर रक्तदान गर्नका लागि के के कुरा हुन पर्दछ भन्ने जिज्ञासा सवैलाई हुने गरेको छ । नियमित रुपमा रक्तदान गर्नेहरु र रक्तदानको अभियानमा लाग्नेहरुलाई यी कुराहरू पहिल्यै थाहा पनि छ होला । रक्तदान गर्न कालागि सामान्यतया ५० केजी तौल भएको कम्तीमा पनि १८ वर्ष उमेर भएको हुनुपर्छ । बढीमा ६० वर्षको सीमा तोकिएको छ । यस्ता रक्तदाताका सीमाहरू देश अनुसार फरक पनि हुन सक्दछन् ।
रक्तदान जीवनदान हो भन्ने भनाइमा गहिरो सत्य छ । शल्यचिकित्सा, दुर्घटना, प्रसुति, क्यान्सर, मुटुको अपरेशन, थैलेसेमिया र थुप्रै रोगमा रक्त प्राप्त नभए ज्यान नै जान सक्छ । नेपालमा मात्रै हरेक वर्ष करिब तीन लाख युनिट रगतको आवश्यकता पर्छ । तर कहिले काहीँ आपूर्ति अभावले समस्या हुन्छ । प्लाज्मा समेत दिन सकिने यो कार्यले बिरामीको स्थिरता, रगत घटेको पुनःस्थापन र संक्रमणबाट जोगिन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।
रक्तदानको अवधारणा १७ औं शताब्दीमा सुरु भएको थियो । १६६५–६७ को आसपास, सन् १६६६ नोभेम्बर १४ मा इंग्ल्याण्डका रिचर्ड लोवरले कुकुर÷कुकुरमा रक्त प्रतिस्थापन गरेका थिए । सन् १६६७ जुन १५ मा फ्रान्सका चिकित्सक ज्याँ–बाटिस्ट डेनिसले मान्छेलाई बाख्राको रगत दिँदा अचम्म मानिन् । जेलको सुधार देखिए पनि यो विधि पछि प्रतिबन्धित भयो । यी शुरुआती प्रयोगहरूले रक्तको ओसिला प्रवाह र प्रजातान्तरणीयता जस्ता आधारभूत विज्ञान उजागर गर्न भूमिका खेले ।
सन् १९०१ मा अष्ट्रियन वैज्ञानिक कार्ल ल्याण्डस्टाइनरले रक्त समूहहरूको (ए, वि र ओ) पहिचान गर्नु भयो, जसले सुरक्षित रगत मिलाएर दिनको आधार तयार गर्यो । त्यसपछि सन् १९१०–२० को दशकमा सोडियम साइट्रेट प्रयोग गरी रगत जम्न नदिने प्रविधि विकास भयो; जसको लागि माउन्ट सिनाईमा चिकित्सकले क्रान्तिकारी सहयोग पु¥याएका थिए । सन् १९२१ मा लण्डन ब्लड ट्रान्सफ्यूजन सेवा स्थापना गरी पहिलो व्यवस्थित रक्तदाता प्रणाली सञ्चालन गरियो; यो ब्रिटिश रेडक्रसले चलाएको थियो । विश्वमा रक्तदानको जिम्मेवारी रेडक्रश र लायन्स क्लवले मात्रै पाएका छन् । अठारौँ र उन्नाइसौँ दशकमा स्पेन, सोभियत संघ र अमेरिका लगायत ठाउँमा ब्लड बैंक खुल्न थालेका थिए ।
नेपालमा रक्तदानको इतिहास
नेपालमा रक्तदान शुरूवात विशेष गरी सन् २०००÷२००२ सालतिर भएको पाइन्छ । काठमाडौँका दयावीरसिंह कंसाकारलाई पहिलो मोडर्न रक्तदाताका रूपमा मानिन्छ । उहाँले तत्कालीन राजा महेन्द्रको रगत तानेर विधिवत् रूपले कार्यको सुरुवात गर्नुभएको थियो । अघिदेखि नै रक्तदान हुने भए तापनि यो आधुनिक ब्लड बैंक प्रणाली थिएन, तर दयावीरजीको कार्यले परोपकारको नयाँ युगको आरम्भ ग¥यो । धरानमा सरला कायस्थ पहिलो महिला रक्तदाता हुनुभयो । सन् १९६३ (वि.सं. २०२०) मा नेपाल रेडक्रस सोसाइटी स्थापना भएसँगै, सन् १९६६ (वि.सं. २०२३) मा वीर अस्पतालमा ‘लक्ष्मी ब्लड बैंक’ नामक रक्त सञ्चार सेवा सुरु भयो । त्यहाँ खरीद–बिक्रीमा आधारित रगतको व्यवस्थापन थियो; तर दुरगामी निर्माण प्रक्रिया साथसाथै ‘स्वयंसेवी ब्लड दान’लाई प्राथमिकता दिइयो । सन् २००४ तिर रेडक्रसले रक्तसञ्चार नीति पहिचान गरी व्यवस्थित प्रक्रिया लागू गरेको थियो ।
नेपालको आधुनिक रक्तदान संरचना
अहिले नेपाल रेडक्रस सोसाइटीले दाङ जिल्ला लगायत काठमाडौं, विराटनगर, चितवन, पोखरा, नेपालगञ्ज र २१ जिल्ला, ८७ शाखा लगायत ३० अस्पतालमा ब्लड बैंक सेवाहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ . केन्द्रीय रक्तसञ्चार केन्द्रमा करिब दुई हजार पाँच सय युनिट रगत भण्डारण क्षमता रहेको बताइन्छ । दयावीरसिंह कंसाकारपछि हालसम्म प्रेमसागर कर्माचार्य सवैभन्दा बढी पटक रक्तदान गर्ने व्यक्तिका रुपमा हुनुुहुन्छ । हालसम्म सबैभन्दा बढी रगतदान गर्ने व्यक्ति, ए–पोजिटिभ ब्लड, १५८ पटक (वा १३५÷१४०÷१६१ दिन सक्छन भनिन्छ । केही स्रोतमा डा. आनन्द श्रेष्ठलाई १६१ पटक रक्तदान गर्ने व्यक्तिका रुपमा उल्लेख गरिएको छ । अरुण मैनाली जो अमेरिकामा बस्दै आउनुभएको छ । उहाँले छ महादेशका १७ देशमा, ८७ लिटरभन्दा बढी (एक लाख ७५ हजार मि.लि.), १३५–१७५ पटक रक्तदान गरिसक्नुभएको छ ।
कुनै बेला रगतको अभावमा मानिस मर्नुपर्ने अवस्था थियो त्यो अवस्थाको करिव अन्त्य भएको छ । अस्पताल जान नसक्दा र समयमै रगतको व्यवस्था नहुँदा हुने घटना बाहेक रगतको अभावमा विरामी मर्नुपर्ने अवस्था रहेको छैन । रक्तदान गर्नेहरुले स्वयंसेवी रुपमा गर्ने गरेका छन् ।
जानकारहरु रक्तदानको महत्वका बारेमा बुझाउन नसकिएकोमा चिन्ता गर्दछन् । रगत जसलाई बढी आवश्यक पर्दछ त्यो क्षेत्र रक्तदानमा अग्रसर रहेको पाइदैन । महिलाहरुलाई रगत बढी चाहिने तर रगत दिनेहरुमा महिलाको संख्या न्युन रहेको देखिन्छ । यसका लागि शैक्षिक कार्यक्रम संचालन गर्नुपर्ने जानकारहरु बताउँछन् । यसका साथै विद्यालय, क्याम्पसमा रक्तदान बारे निबन्ध, सेमिनार्, प्रतियोगिता आयोजन गर्न सकिने सुझाव विज्ञहरुको रहेको छ ।
यसैगरी पछिल्लो समय आएको डिजिटल अभियानलाई उपयोग गरेर रक्तदानको महत्वका बारेमा बुझाउन सकिन्छ । फेसबुक, ट्वीटर, इन्स्टामा रक्तदान गर्नका लागि अनुरोध गरिएका सामग्री राख्न विज्ञहरु सुझाउने गरेका छन् । यसका साथै रक्तदानको अभियानमा समर्मित टोली परिचालन गर्न सकिन्छ । गाउँ, क्लब, समाज संस्था मार्फत जागरुकता र रक्तदान शिविर सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।
रक्तदान अहिलेसम्म मानव समाजका लागि अपरिहार्य र ऐतिहासिक मानवीय कार्य भएको छ । विश्वमा कहिले प्रागैतिहासिक स्रोतबाट सुरु भए तापनि, वैज्ञानिक विकासले यो बहुमूल्य सेवा सुव्यवस्थित र सुरक्षित बनाएको छ । नेपालमा पनि सुरुको प्रथम रगतदानहरूपछि स्वेच्छायुक्त जन–जागरण र ब्लड बैंकहरूले लाखौँ जीवन बचाएका छन् । ‘रक्तदान जीवनदान’ मात्र नहुँदा त्यो ‘महादान’ भएको छ । रगत किन्न पाइदैन । अर्थात यो खरिद विक्रि हुँदैन । रक्तसञ्चार केन्द्रले सामान्य सुल्क दिएर रगत उपलव्ध गराउँछ । कतिपय पालिकामा रगत निकाल्नका लागि प्रयोग हुने व्यागको खर्च समेत तिरिदिने गरेका छन् ।
रगत निकालेर अर्काको शरिरमा दिन सकिने प्रविधिको विकास भएपछि सन् १९०१ मा कार्ल ल्याण्डस्टाइनरले रक्त समूह (ए.वि, ओ) को खोज गरेजसले रक्त अनुकूलनलाई सुरक्षित बनाएका थिए । सन् १९१४ मा सोडियम साइट्रेटले रगत जम्न नदिने प्रविधिको अविष्कारले रक्त सशस्त्र युद्धकालीन र सङ्घर्षक्षमताका लागि उपयोगी बनाएको थियो ।
सन् १९२१ मा लन्डन रेडक्रसद्वारा पहिलो स्वयंसेवी रक्तदाता सेवा स्थापना भयो, जसपछि आधुनिक रक्त बैंकका मोडेल विकसित भयो । सोभियत संघमा १९३० मा क्याडभरबाट रक्त संग्रह, स्पेनमा सन् १९३६ मा पहिलो युद्धकालीन ट्रान्सफ्यूजन सेवा र १९३७ मा अमेरिकामा पहिलो अस्पताल–आधारित रक्त बैंक कुक कन्ट्रि हस्पीटलमा स्थापना भएको थियो ।
रगत दान केवल रक्तको अंश बाँड्नु मात्र होइन; त्यो मानव धर्म हो । पुरानो इतिहासदेखि आधुनिक विज्ञानसम्मको यात्रा मानव–मानवबीचको अन्तर–सम्पर्क भएको छ, जसले ज्यान बचाउने कदमलाई जन–जनसम्म पुर्याएको छ । नेपालमा कंसाकार र सरला जस्ता अग्रदूतले सुरु गरेको ज्योति अहिले प्रेमसागर, आनन्द, अर्जुन जस्ता व्यक्तिहरुको माध्यमबाट फैलिएको छ । सरकार, समुदाय, संस्था र व्यक्तिगत सक्रियताले भविष्यमा यो सेवा अझ सुदृढ हुनेछ । रक्तदान गर्न सक्ने वा नसक्ने कुरा व्यक्ति विशेषको स्वास्थ्य अवस्था, उमेर, तौल, रोगको स्थिति, औषधि सेवन र केही व्यवहारिक मापदण्डमा आधारित हुन्छ
को–को रक्तदान गर्न सक्छन् ?
स्वस्थ शरीर, सशक्त मन र सहयोगी भावना भएका अधिकांश व्यक्तिहरू रक्तदान गर्न उपयुक्त मानिन्छन् । नेपाल रेडक्रस सोसाइटी तथा विश्व स्वास्थ्य संगठनले तोकेको मापदण्डअनुसा १८ देखि ६० वर्ष उमेरका व्यक्तिहरू रक्तदान गर्नका लागि सक्षम हुुन्छन् । यसका साथै तौल कम्तीमा ५० किलो हुनुपर्छ । पछिल्लो तीन महिनाभित्र रक्तदान नगरेका व्यक्तिहरु हुनुुपर्छ । रक्तदान गर्ने समयमा कुनै जटिल रोग नलिएका, जस्तैः क्यान्सर, मिर्गौला रोग, मुटु रोग नभएको हुनुपर्छ । यसमा साथै हेमोग्लोबिन स्तर महिलामा कम्तीमा १२.५ र पुरुषमा १३.५ ग्राम÷डेसीलिटर भएको हुनुुपर्छ । रक्तचाप, मधुमेह जस्ता रोग नियन्त्रणमा राखेका र चिकित्सकीय अनुमति पाएका व्यक्तिहरुले मात्रै रक्तदान गर्न सक्छन् । गर्भवती वा स्तनपान गराइरहेका नभएका महिला (अवस्था अनुसार योग्य हुन सक्छ) यसका साथै पछिल्लो एक वर्षमा कुनै ठूलो शल्यक्रिया वा रक्त संचारजन्य रोग (एच.आइ.भि) हेपाटाइटिस, मलेरिया) नभएकाहरुले रक्तदान गर्न सक्छन् ।
को–को रक्तदान गर्न सक्दैनन् ?
स्वास्थ्य जोखिम, रोग सार्ने सम्भावना वा व्यक्तिगत सुरक्षाका कारण केही व्यक्ति रक्तदान गर्न अयोग्य मानिन्छन् । १६ वर्ष मुनिका वा ६० वर्षभन्दा माथिका (विशेष अवस्था बाहेक)का मानिसहरु रक्तदानका लागि अयोग्य मानिन्छन् । यसैगरी ५० किलोभन्दा कम तौल भएका मानिसहरुले रक्तदान गर्न सक्दैनन् । यसैगरी रगतमा हेमोग्लोबिन कम भएका मानिसहरुले पनि रक्तदान गर्न सक्दैनन् । ज्वरो, रुघाखोकी, संक्रमण वा औषधि सेवन गरिरहेका, गर्भवती महिला, सुत्केरी (६ महिनासम्म), वा स्तनपान गराइरहेका महिलाहरु, दश दिनभित्र कुनै टिका, सुई, एन्टीबायोटिक वा स्टेरोइड औषधि लिएकाहरु, पछिल्लो एक वर्षभित्र जन्डिस, मलेरिया, हेपाटाइटिस, एचआईभी, टाइफाइड भएका, मदिरा वा लागुपदार्थ सेवन गरेकै दिन वा त्यसको असरमा रहेकाहरु, पछिल्लो ६ महिनाभित्र ट्याटु वा पिअरिङ गराएकाहरु, हृदय, मिर्गौला, रक्तसञ्चार, क्यान्सर जस्ता दीर्घरोग भएकाहरुले रक्तदान गर्न सक्दैनन् ।
(एआइको सहयोगमा तयार पारिएको)
