तर गुरुकुलमा त्यसो हुँदैन

डा. कृष्णराज डिसी
प्राचार्य, गुरुकुल एकेडेमी

दाङ जिल्लाको शिक्षा क्षेत्रमा डा. कृष्णराज डिसी परिचित नाम हो । लामो समय सरकारी सेवामा रहनुभएका डा. डिसी सेवा निवृत्त भएपश्चात गुरुकुल एकेडेमी घोराहीको प्राचार्यको भूमिकामा हुनुहुुन्छ । नयाँ शैक्षिक सत्र थालनी हुँदै गरेको सन्दर्भमा डा. डिसीसंग गरिएको कुराकानी (सम्पादक)

– तपाई लामो समय शिक्षण पेशामा आवद्ध रहेर रिटायर्ड हुनुभएको हो, थकाई लागेको छैन ?

मलाई एउटा कुराको हेक्का छ, नेता मनमोहन अधिकारीले ‘आराम नै हराम हो’ भन्ने गर्नुहुन्थ्यो तसर्थ मलाई पनि आफूले सक्दासम्म कृयाशील बन्नुपर्छ भन्ने लाग्दछ । थकाइभन्दा आफूले हासिल गरेको ज्ञान र अनुभव जति अरूलाई दिनसक्यो उति आनन्द लाग्दछ । दक्षिण अफ्रिकी नेता नेल्सन मण्डेलाले ८० वर्षको उमेरमा कम्प्यूटर सिक्नुभएको उदाहरण हामी सवैका लागि राम्रो उदाहरण छ ।

–सरकारी शिक्षणमा र नीजि शिक्षणमा के फरक हुँदो रहेछ ?

सरकारी शिक्षणमा नेपाल सरकारको नियमअनुसार चल्नुपर्छ भने संस्थागत विद्यालयमा सम्बन्धित शिक्षण संस्थाको नियम र अनुशासन भित्र रहेर काम गर्नुपर्दछ । जसले गर्दा सरकारी विद्यालयभन्दा संस्थागत विद्यालयको पठनपाठन राम्रो छ भन्ने कुरामा कुनै सन्देह छैन ।

– गुरुकुल एकेडेमीमा आवद्ध हुनुभएको छ, कसरी संचालन गरिरहनुभएको छ ?

यहाँको जिज्ञासाअनुसार गुरुकुल एकेडेमीमा म प्रधानाध्यापकको रूपमा आबद्ध भएदेखि मैले आफूले सोचेभन्दा राम्रो गरेजस्तो लाग्दछ । मेरो भूमिकाबाट विद्यार्थी, अभिभावक र सिंगो गुरुकुल टीम सन्तुष्ट रहेको पाएको छु । गुरुकुल अरु भन्दा फरक तरिकाले संचालन भइरहेको छ । हामीले विद्यार्थीलाई संस्कार सहितको शिक्षा दिइरहेका छौं । घोकेर पढ्ने भन्दा बुझेर पढ्ने कुरालाई महत्व दिएका छौं । विद्यार्थीलाई रचनात्मक कृयाकलापमा पनि उत्तिकै सहभागि गराइरहेका छौं । समग्रमा आफूले खेलेको भूमिकाबाट म सन्तुष्ट छु ।

– गुरुकुललाई अलि महङ्गो छ भनेर प्रचार गरिन्छ, के कारणले महङ्गो हुनुपर्ने ?

गुरुकुललाई महङ्गो छ भनेर प्रचार गर्नुभन्दा पनि आदरणिय अभिभावकज्यूहरूले यसको वास्तविकतालाई बुझिसक्नुभएको छ । तसर्थ उक्त प्रचारको कुनै तुक छैन कि जस्तो लाग्छ किनभने गुरुकुलले के कति शुल्क लिन्छ र के कस्तो सेवा दिन्छ भन्ने कुरा सबैले बुझ्नु आवश्यक छ । गुरुकुलले जुन गुणस्तर दिइरहेको छ त्यसका अघिल्तिर शुल्क भन्ने कुरा केही पनि होइन । गुरुकुल गुणस्तरका कारणले गर्दा सवैको प्रिय बनेको हो ।

– गुरुकुल एकेडेमीको पढाइ अरुको भन्दा यस कारणले फरक छ भन्ने आधारहरु के कस्ता छन ?

गुरुकुल एकेडेमीमा अरूकोभन्दा फरक शैलीको पठनपाठन गराइन्छ । यसले प्राज्ञिक शिक्षा (ब्अबमझष्अ भ्मगअबतष्यल) र मूल्य शिक्षा वा व्यावहारिक शिक्षा (ख्बगिभ भ्मगअबतष्यल) दुबै प्रकारको शिक्षालाई अत्यधुनिक शिक्षणविधि र प्रविधिको प्रयोग गरी पठनपाठन गर्ने गर्दछ यहि कारणले अरुको भन्दा फरक छ ।

– नयाँ शैक्षिक सत्र सुरु भएको छ । सरकारले धेरै बर्ष अघिदेखि सवैका लागि शिक्षा भन्ने कार्यक्रम संचालन गरिरहेको छ ? यो कार्यक्रम अव पनि चलाइरहनु पर्ने छ र ?

अवश्य ! शिक्षा, स्वास्थ्य र सुरक्षा हरेक व्यक्तिका नैसर्गिक अधिकार हुन् । तसर्थ सबैको लागि शिक्षा भन्ने कार्यक्रमलाई सरकारले निरन्तरता दिँदै जानुपर्छ । नेपालमा सवै शिक्षित भएका छैनन् । साक्षरता प्रतिशत त सत प्रतिशत नभएको मूलुकमा शिक्षा सवैका लागि भन्ने कार्यक्रम आवश्यक भइरहन्छ भन्ने लाग्छ ।

– नेपालको समग्र शिक्षा र शिक्षण प्रणालीको मूल्याङ्कन गर्नुहुन्छ ?
यहाँको जिज्ञासाअनुसार विगतमा नेपालको समग्र शिक्षा र शिक्षण प्रणाली निकै नाजुक अवश्थामा थियो । राणाकालमा त सर्बसाधारण जनताका लागि शिक्षा निषेध गरिएको थियो । केही उपाध्याय ब्राहमणका लागि मात्र खानबस्नको सुविधासहित तिनधारा पाठशाला (संस्कृत छात्रवास) को स्थापना गरिएको थियो । २०२८ सालमा राष्ट्रिय शिक्षा पद्दतीको योजना लागू भएपछि नेपालको शिक्षा प्रणालीमा केही नविनता आएको हो । व्यावसायिक शिक्षालाई यसले विषेश जोड दिएको थियो । पञ्चायतकालमा आएर कसरी पञ्चायती व्यवस्था टिकाउने भन्ने उद्देश्यले शिक्षाका नीतिहरू तय गरिन्थ्यो । २०४६ सालदेखि हालसम्म देशमा सामुदायिक तथा संस्थागत विद्यालयहरूबाट नेपाली जनताका छोराछोरीहरूलाई शिक्षा प्रदान गर्ने काम सरकारी र नीजिस्तरबाट हुँदै आएको छ । यो सकारात्मक पक्ष हो । तर दलिय स्वार्थको दलदलमा फसेर सामुदायिक विद्यालयहरू दिनप्रतिदिन कमजोर बन्दै गएका छन् । त्यहाँ राम्रो मान्छे भन्दा हाम्रो मान्छे कसरी स्थापना गर्न सकिन्छ भन्ने मात्र सोच रहेको छ । तसर्थ सामुदायिक विद्यालयको गुणस्तर सरकारी लगानीको दाँजोमा कमजोर बन्दै गएको छ । तर नीजि वा संस्थागत विद्यालयहरूको शैक्षिक गुणस्तर उत्कृष्ट भएपनि ति विद्यालयहरू सर्बसाधारण जनताको पहुँचभन्दा बाहिर छ ।

–नेपालमा अहिले जुन खालको सिकाई प्रणाली छ यसलाई बदल्नु पर्ने आवश्यकता देख्नु हुन्छ कि देख्नु हुन्न ?

अवश्य नेपालको विद्यमान सिकाइ प्रणालीलाई आमुलरूपमा परिवर्तन गर्नुपर्दछ । किनभने वर्तमान शिक्षा प्रणाली खाली प्रमाणपत्रधारी मात्र भयो । यसले मानिसलाई गरि खाने सिप सिकाउन सकेन । अहिले डिग्री गरेका विद्यार्थीहरू एकातिर दश÷बिस हजारको जागिर खाएर जटिल जिवन निर्वाह गर्दै आएका छन् भने अर्कोतिर सामान्य डकर्मी, सिकर्मी, ज्यामी, मीस्त्री, टेलर, आदि जस्ता हस्तकलाका विज्ञहरूले महिनामा पचासौँ हजार कमाउन सक्छन् । तसर्थ वर्तमान शिक्षा प्रणालीलाई समयको आवश्यकताअनुसार बदल्नु पर्दछ ।

–शिक्षा प्रणालीलाई समयको आवश्यकताअनुसार बदल्नु पर्दछ ।
–सबै पालिकाहरूले अभिभावकत्व ग्रहण गरेका छन् जस्तो मलाई लाग्दैन ।
–शिक्षक, अभिभावक र विद्यार्थीहरूको त्रिपक्ष समान भूमिका हुनु आवश्यक छ ।

– प्रभावकारी शिक्षणका लागि शिक्षकको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ भनिन्छ के कारणले गर्दा शिक्षकले बढी भूमिका खेल्नुपर्छ ?

प्रभावकारी शिक्षणका लागि शिक्षकको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ किनभने शिक्षक एउटा पाईलट हो, विद्यालय जहाज हो र विद्यार्थीहरू त्यसका यात्री हुन् । यदि पाईलट कमजोर भयो भने जहाजको दुर्घटना हुने निश्चित हुन्छ र यात्रीहरूको जिवन कति सुरक्षित होला आफै कल्पना गर्नुहोस् ?

– शिक्षाको सम्पूर्ण जिम्मेवारी स्थानीय तहको रहेको छ ? अहिले पालिकाले खेलेको भूमिकालाई कसरी मूल्याङ्कन गर्नु हुन्छ ?
यहाँको जिज्ञासा अनुसार सरकारले शिक्षाको सम्पूर्ण जिम्मेवारी स्थानीय तहलाई प्रदान गर्नु राम्रो कुरा हो । तर स्थानीय पालिकाहरूले अभिभावकत्व भूमिका निर्वाह गर्नु जरूरी छ । किनभने स्थानीय सरकार जुनसुकै दलको भएपनि त्यो सरकार सबै नेपाली जनताहरूको अभिभावक हो भन्ने कुरा उसले बुझ्नु जरूरी छ । अहिले सबै पालिकाहरूले अभिभावकत्व ग्रहण गरेका छन् जस्तो मलाई लाग्दैन ।

–विद्यार्थीहरुले पढाईलाई बोझका रुपमा लिएको पाइन्छ, यसलाई सरलिकृत गर्ने उपायका बारेमा तपाईका तर्फबाट केही सुझावहरु छन कि ?

विद्यार्थीहरू आफ्नो पढाइबाट निराश छन् किनभने अहिलेका राजनीतिक दलहरूले विद्यार्थीहरूलाई खाली आफ्नो झोेलेको रूपमा मात्र प्रयोग गर्दै आएका छन् । त्यस्तो शिक्षालाई विद्यार्थीले भोजको रूपमा लिएको हुनु पर्छ । किनभने उनिहरूको अन्तिम विकल्प विदेश पस्नु नै हो भन्ने कुरा उनले बुझेका छन् ।

– पुनः गुरुकुलको कुरा गरौं, यस कारणले गर्दा गुरुकुल अरु भन्दा फरक छ भन्ने आधारहरु के के छन ?
गुरुकुलका बारेमा यहाँले फेरि जिज्ञासा राख्नु भयो । के कारणले गर्दा अरुभन्दा गुरुकुल फरक छ भने, पहिलो कुरा यसले सैधान्तिक र व्यवहारिक दुबै प्रकारको शिक्षा एकैसाथ प्रदान गर्दै आएको छ । बाबु, आमा, गुरु, मान्यजन देवता समान हुन्छन् भन्ने संस्कार र संस्कृति यसले विद्यार्थीहरूलाई सिकाउँदै आएको छ विद्यालयको समय पनि यहाँ फरक छ । विद्यार्थीहरूलाई विहानको खाना, दिउँसोको खाजा प्ले गु्रपदेखि १२ सम्मका विद्यार्थीहरूलाई उनिहरूको आधारमा फरक फरक प्रकारको व्यवस्था छ । त्यसै गरि विदेशमा बसेका अभिभावकहरूका सन्तानहरू छात्रछात्रा दुबैको लागि यहाँ आवासको व्यवस्था छ । सबै प्रकारका खेलकुदहरू सिप, घोडा चढ्ने सिप, पौडी खेल्ने सिप, प्रोजेक्ट ओर्क, गृहकार्यको कडा चेकजाँच, आवधिक परिक्षा, शिक्षक तालिम, आदि विभिन्न कारणले गर्दा अन्य स्कूलभन्दा गुरुकुलको शिक्षा प्रणाली फरक छ ।

– तपाईले सरकारी सेवामा रहदा गर्न नपाएका वा गर्न नसकेका के कस्ता योजनाहरु गुरुकुलमा लागु गरिरहुनभएको छ ?

यहाँको जिज्ञासाअनुसार म आफू सरकारी सेवामा रहँदा त्यहाँ विभिन्न प्रकारका अवरोधहरू सिर्जना गरिन्थ्यो । जसले गर्दा सोचेको काम सबै गर्नसक्ने अवस्था थिएन, तर गुरुकुलमा त्यसो हुँदैन । यसर्थ मैले निर्धक्क भएर आफूले चाहेको काम र लागु गर्न चाहेको योजना लागु गर्न पाइरहेको छु ।

– प्रभावकारी शिक्षण सिकाईका लागि अभिभावकको भुमिकाका बारेमा यहाँको सुझाव केही छ ?

प्रभावकारी शिक्षण सिकाइका लागि शिक्षक, अभिभावक र विद्यार्थीहरूको त्रिपक्ष समान भूमिका हुनु आवश्यक छ, यदि एउटा पक्षको भूमिका कमजोर भयो भने प्रभावकारी सिकाई बन्न सक्दैन ।

– एउटा शिक्षक सरकारी सेवामा हुँदा जस्तो परिणाम निकाल्छ नीजिमा जाँदा त्यो भन्दा राम्रो परिणाम निकाल्छ यसको कारण के हो ?

यो त स्पष्ट छ । सरकारी सेवामा राज्यको काम कैले जाला घाम भने झैँ छ तर संस्थागत तहमा ‘गर अथवा मर’ (डु ओर डाई) भन्ने अवस्था भएको हुँदा त्यहाँको परिणाम राम्रो निस्कन्छ ।

– घोराही उपमहानगरपालिकालाई शिक्षाको सवालमा गर्नु पर्ने कामका बारेमा के सुझाव दिन चाहनुहुन्छ ?
घोराही उपमहानगर पालिकाले शिक्षाका क्षेत्रमा धेरै राम्रा कामहरू गरेको छ । घोराहीले समय समयमा शिक्षाको बारेमा छलफल गर्ने गरेको छ ।

–अन्त्यमा थप केही भन्नु हुन्छ कि ?

राप्ती पोष्ट दैनिकलाई शिक्षाको क्षेत्रमा हासिल गरेका अनुभव लगायतका विषयमा कुरा राख्न दिनुभएकोमा धेरै धेरै धन्यवाद दिन चाहन्छु ।